بهمن 81 بود که اولین فصل از برنامه «هزار راه نرفته» روانه آنتن شد. برنامه‌ای خانواده‌محور که با بهره‌گیری از حضور کارشناسانی بنام و طرح مباحثی مفید و البته علمی در حوزه خانواده، ازدواج و طلاق؛ تفکر اندیشیدن به چندین مسیر به جای پای گذاشتن در یک راه را به زوجین درگیرِ اختلاف نشان داد. «هزار راه نرفته» طی پنج دوره توانست نظر مخاطبان رسانه ملی را به خود جلب کند و اکنون پس از وقفه ای طولانی ششمین فصل آن از شنبه تا سه‌شنبه هر هفته ساعت 19:30 روانه آنتن شبکه دو سیما شده است. با تهیه کننده این برنامه؛ ناهید سادات‌شریفی درباره تغییر فضای جامعه طی دو دهه ،تحولات اجتماعی و بالطبع تفاوت های ایجاد شده در سطح آسیب های حوزه خانواده و برنامه‌سازی در این حوزه به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌آید.
خانم سادات‌شریفی؛ در ابتدا بفرمایید چه شد که پس از یک وقفه نسبتا طولانی دوباره به سراغ ادامه ساخت برنامه «هزار راه نرفته» رفتید؟
موضوع برنامه «هزار راه نرفته» سوژه‌ایست که هیچ گاه از ضروری بودن آن کاسته نمی‌شود. به ویژه اگر به موضوع طلاق به عنوان یک آسیب اجتماعی در سال های اخیر توجه کنیم ضرورت ساخت چنین برنامه هایی بیشتر درک می شود. علاوه بر این بازخوردهایی که طی این سال‌ها همیشه از مردم دریافت می‌کردم بالاخره مرا به سمت تولید فصل دیگری از برنامه سوق داد.
با توجه به صحبت شما باید زودتر سراغ ساخت ادامه برنامه می‌رفتید؛ دلیل این وقفه چه بود؟
ببینید بخشی از وقفه ایجاد شده حاصل شرایط بیرونی بوده. ساختار اجتماعی و مشکلات اقتصادی طی این سال‌ها تبعاتی در سطح کلان جامعه داشته که سازمان صدا و سیما نیز متاثر از آن بوده است. یکی از آنها منوط بودن ساخت برنامه‌ها به حضور حامی مالی است. در کنار آن برنامه‌هایی مثل «هزار راه نرفته» که وجه فرهنگی پررنگ تری دارند در جذب حامی مالی محدودترند و هر نهاد یا فردی با هر فعالیتی نمی‌تواند حامی مالی این برنامه شود. از سویی دیگر غالبا تهیه‌کننده می‌بایست مسئولیت جذب حامی مالی را بر عهده بگیرد که من در انجام این کار بضاعتم اندک است. هر چند تلاش‌هایی انجام شد اما خیلی در جذب حامی توانمند نبودم. تا اینکه در سال 94 که ابراز علاقه شبکه و پیگیری های من باعث پدید آمدن دوباره شرایط برنامه‌ریزی برای تولید فصل دیگری از برنامه شد و از زمانی که در سال 95 به همراه جناب مهندس جعفری‌جلوه مدیر شبکه دو و خانم آشتیانی زاد مدیر گروه خانواده حضور معاون محترم سیما آقای دکترمیرباقری بودیم؛ ایشان هم به دلیل اشراف‌شان به حوزه‌ی آسیب‌های اجتماعی از جمله طلاق )از زمانی که در شورای اجتماعی وزارت کشور مسئولیت داشتند)، بر ساخت این برنامه تاکید کردند و همه اینها موجب شد از همان سال با همکاری‌های ویژه مدیریت شبکه دو و مدیر گروه خانواده تا اواخر سال 96 و با جذب حامی مالی تولید فصل ششم این برنامه آغاز شود.
زمانی که فصل اول برنامه ساخته شد بسیاری از مناسبات جامعه با فضای امروز متفاوت بود. شاید در آن دهه مسائلی مثل ارتباط پسر و دختر و تنوع روابط به شکل امروزی در سطح جامعه دیده نمی‌شد؛ اما شرایط امروز می طلبد که فضای برنامه هم متناسب با تغییرات اجتماعی برای آدم های همین دهه و این روزگار دگرگون شود.
به نکته مهمی اشاره کردید. برنامه های تلویزیونی متناسب با کلیت جامعه و مسائل و نیازهایی که بخش بیشتری از افراد با آن دست به گریبانند پیام هایی می دهند. این اتفاق به نوعی هم دست تهیه کننده را باز و هم در مواردی ایجاد محدودیت می کند. زیرا باید با دقت نظر بیشتری به سمت این نیازها رفت. در پیش تولید برنامه «هزار راه نرفته» در قدم اول برای این که ببینیم در سطح خانواده و جوانان چه مسائلی مهم است به سمت نیازسنجی جامعه رفتیم. درست است که در سال‌های اخیر بخشی از جوانان وارد روابطی شده‌اند که قبلا به این شکل وجود نداشت؛ یا بعضا به شیوه‌هایی از ارتباط اشاره می شود که نامتعارف است مثل ازدواج سفید؛ اما من باور دارم که میل به ازدواج مناسب همچنان در جوانان ما بالاست، ضمن آن‌که در گذشته هم کم و بیش با مسائلی شبیه به اینها مواجه بوده‌ایم منتها اینکه امروز بیشتر نمود دارد شاید به دلیل گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باشد که برخی از حریم‌ها و حرمت‌ها را از بین برده است. امروز هر اتفاقی که می‌افتد همه از آن مطلع می‌شوند. این اتفاق شاید واجد امتیازاتی باشد از جمله سرعت پیگیری برای رفع آسیب‌ها و باعث شود ما بیشتر مواظب خودمان باشیم اما یک آسیب‌شناسی دقیق نشان می‌دهد که بر اساس این پدیده‌های جدید ارتباطاتی مشکلات موجود بیشتر و با بزرگ‌نمایی در منظر نگاه دیگران قرار می گیرند. مثلا اینکه می‌گویند خیانت زیاد شده؛ تا اندازه‌ای درست است اما این طور نیست که در گذشته اصلا وجود نداشته بلکه قصه این است که امروز بیشتر متوجه آن می شویم.
ممیزی ها در این میان چگونه عمل می کنند؟
مساله دیگری که در رسانه وجود دارد؛ ممیزی ها و کارکرد رسانه است. من به عنوان یک برنامه ساز حق ندارم به عنوان مثال با برجسته کردن مساله خیانت در اذهان تشویش ایجاد کنم. باید به عنوان فردی که با همه اقشار جامعه ارتباط برقرار می کند مواظب باشم که نه مساله را کم اهمیت جلوه دهم و نه بیش از حد برجسته اش کنم.
ما قبل از تولید برنامه نیازسنجی کردیم و به موضوعات مختلفی برخوردیم. برخی مسائل خط قرمز رسانه است که طبیعتا باید از طرح آنها صرف‌نظر کرد و در برخی موارد هم بنده اجازه پرداختن به آنها را به خود نمی دهم. چون ممکن است مصادیق انتشار گناه باشد. اما به موضوعاتی که می پردازم مسائل مبتلابه جامعه بوده و بی تردید دغدغه بخش بیشتری از جامعه می باشد.
اینجا باید اضافه کنم که در مورد انتخاب موضوعات در مواردی من هم در آغاز فکر می کردم تاریخ مصرف برخی از آنها گذشته باشد مثل عامل گاه مخرب دخالت مستقیم خانواده ها در زندگی زوجین در حالی که اصلا این گونه نیست. یعنی این روزها آمار بسیار بالایی در خصوص دلایل طلاق به دخالت خانواده ها برمی گردد.
زمانی «برنامه هزار راه نرفته» یک برنامه بکر محسوب می شد که مشابهش وجود نداشت و چون به صورت کامل به مسائل می پرداخت مخاطب بسیاری هم داشت اما امروزه شاهد ساخت برنامه هایی با محوریت و ساختار مشابه هستیم و حتی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی هم صفحات بسیاری به این موضوعات اختصاص یافته؛ برای بکر ماندن، ترغیب مخاطب و بیشتر دیده شدن برنامه چه تمهیداتی داشته اید؟
اشاره هوشمندانه ای کردید. امروزه دسترسی همگان به ابزارها و وسایل اطلاع رسانی زیاد شده. البته من هنوز هم معتقدم هزار راه نرفته به قول شما بکر است و مشابهش وجود ندارد. اتفاقی که در این برنامه از ابتدا افتاده این است که هیچ مساله ای عنوان نمی شود که حاوی نکات اشتباه به لحاظ علمی باشد. کارشناسان هزار راه نرفته از متخصصینی هستند که در بالاترین سطح علمی رشته خودشان قرار دارند و دسترسی آنها به مقالات و پژوهش های جدید بسیار زیاد است. اکثرا اعضای قطب علمی خانواده و عضو هیئت علمی بهترین دانشگاه ها هستند و مفتخرم که بگویم بالای 90 درصد آنها تنها در این برنامه شرکت می کنند .
دومین مساله این است که بله موضوع تکراری است اما اینکه چگونه مطرح شود مهم است. هزار راه نرفته در انتقال مفاهیم به صورت مستقیم پیام نمی دهد یا حکم به بد یا خوب بودن کاری نمی دهد. ضمن اینکه شرکت کنندگان هیچگاه مورد نقد و قضاوت قرار نمی گیرند به دلیل اینکه آن قدر بزرگوارانه در برنامه شرکت کرده اند که حداقل وظیفه من این است که به آنها احترام بگذارم و نقدشان نکنم. به عنوان یک نمونه در موضوع انتخاب همسر می توانستیم یک لیست از معیارها را مقابل مخاطب قرار دهیم اما این کار را نکردیم بلکه دو جوان را رو به روی هم قرار دادیم و مصادیق و موضوعاتی که هر دختر و پسری بعد از ازدواج می تواند با آن مواجه شود و اسباب اختلافش را فراهم کند از زبان آنها به گونه ای بیان کردیم که بیننده متوجه شود مثلا" وقتی کسی در تفریحاتش فقط با دوستانتش بیرون می رود خانواده در درجه دوم اهمیت برایش قرار دارد یا وقتی کسی می گوید در خانواده من حرف اول را پدر یا مادر می زند و دیگری می گوید نه ما در خانواده اجماع داریم یعنی در آن خانواده گفتگو وجود دارد. همچنین زمانی که کسی می گوید که در کودکی با من اینگونه رفتار شده ما با ویژگی آن خانواده و نحوه بزرگ شدن آن فرد آشنا می شویم و این بسیار در انتخاب همسر مهم است.
یکی دیگر از تفاوت ها این است که در برنامه های بسیار خوبی که در این حوزه در شبکه های مختلف ساخته می شوند ما با یک الگوی ثابت روبه روییم. یعنی همه می دانند که در برنامه فردا شب در یک فضای باز یا استودیو با یک کارشناس و یک مجری یا تعدادی از مردم گفتگو برقرار می شود یا همه در بحث شرکت می کنند و ... . اما برنامه هزار راه نرفته انگاره مردم را درباره برنامه هر شب شکسته و هرشب به یک شکل، موضوع آن هفته را مطرح می کند. مردم نمی دانند در برنامه آتی قرار است چگونه حرف مورد نظر زده شده و موضوع ارائه شود. این سبکی بوده که ما از ابتدا داشتیم و خدا را شکر بازخورد مثبت گرفته ایم.
و نکته آخر و برجسته این فصل هزار راه نرفته حذف مجری در بخش های مختلف است. بخش کارشناسی به صورت گفتگوی صمیمانه دو کارشناس که با هم همتراز هستند، بخش خانواده موفق، زوجینی که خودشان با هم به مرور وقایع زندگیشان می پردازند، بخش والد و نوجوان که با پرسش هایی از همدیگر سطح شناختشان را نسبت به هم ارزیابی می کنند، بخش معیارهای انتخاب همسر و بخش هایی دیگر که به مرور به برنامه اضافه خواهند شد، بدون مجری ساخته شده است. اگرچه تولید آنها به مراتب دشوارتر و ریسک پذیرتر بود ولی بیشتر از آن به جذابیت و نوآوری برنامه کمک نمود.
و همچنان چگونه مخاطبان خود را به دیدن برنامه ترغیب می‌کنید؟
به اختصار می گویم با صداقت، احترام و واقعی بودن. برنامه های ترکیبی فرم و ساختارهایی هایی دارند که خیلی هم متنوع نیستند از قبیل گزارش، گفتگو، مهمان، کارشناسی و ... که به هر حال ساختار مشخصی دارد. یکی از ویژگی های برنامه «هزار راه نرفته» این است که با مردم به گفت و گو می نشیند و تنها پرسش و پاسخ صرف نیست. در نهایت احترام به برنامه های مشابه تقریبا همگی برنامه هایی که به الگوبرداری از این برنامه پرداختند نتوانستند این گفت و گو را به این شکل دربیاورند و این شاخصه «هزار راه نرفته» است که به گونه ای با مشکلات مردم واقعی برخورد می کند و آنها را نمایش می دهد که مخاطبین کاملا با آن همذات پنداری می کنند و مشتاق به دنبال کردن این برنامه می شوند. به اعتراف بسیاری از مخاطبان انگار سوالات خودشان پرسیده می شود و جوابهایی مدل زندگی خودشان می شوند.
به دنبال ایجاد تغییرات نام آن در فصل جدید این برنامه نبودید؟
«هزار راه نرفته» خودش یک نشان برجسته است و سرشار از معنی هم هست. من یادم می آید در دوره ای که دکتر پورحسین مدیر شبکه بودند در یک مراسم عمومی اعلام کردند یکی از مراجعین شان با نام «هزار راه نرفته» زندگیش را تغییر داده. بنابراین خود این نام جنبه ایجابی، امیدبخشی و پیام دهندگی دارد. همچنین وقتی با چنین نام با مسمایی پنج دوره برنامه در شبکه دو نمایش داده شده دلیلی ندارد که تغییر کند. اما به لحاظ ساختار تغییراتی که نشان از تازگی برنامه دارد ایجاد کردیم.
از بخش های جدید برنامه گفت و گو با خانواده های موفق و نگاه به روابط نوجوان و والدین است؛ آیا اضافه شدن این موضوعات به پراکندگی موضوع نینجامید؟
در حقیقت تصویر مستمر مشکلات و طرح موضوعات تلخ و ناراحت کننده که در سطح جامعه مردم را قدری غمگین کرده است، باعث شده که سیاست سازمان در تولید برنامه ها بیشتر مبتنی بر ایجاد روحیه مثبت و با نشاط باشد بالطبع در اهداف برنامه نیز این موضوع از ابتدا لحاظ شد که تنها به سراغ خانواده های درگیر اختلاف نرفته و بنابراین بخش مربوط به خانواده های موفق را پررنگ کردیم. این خانواده ها باید استانداردهای خاصی می داشتند از جمله اینکه زوجین توانسته باشند به کمک یکدیگر و یا دیگران حل مسئله کرده و با بروز هر مشکلی به دادگاه ها مراجعه نکرده باشند، سال‌های زیادی از زندگی مشترکشان گذشته و تجربه باهم بودن و باهم ماندنشان قابل توجه باشد. همچنین به رابطه نوجوان و والدین که در آینده ی زندگی مشترک فرزند تاثیر بسزایی دارد توجه کردیم. یکی دیگر از بخش ها آگاهی دادن به جوانان است که برای انتخاب همسر به چه معیارهایی توجه کنند و قضاوت های سطحی را نادیده بگیرند و به این درک برسند که به کدامیک از جزییاتِ وابسته به کلیاتِ مهم دقت کنند.
بازخورد مخاطبین در فصل جدید چگونه بوده؟
پیامک های مردم را هر روز می بینم. خدا را شکر پیامک ها مثبت است. بخشی مربوط به افرادی می شود که درخواست حضور در برنامه را دارند، قسمتی از آنها آنقدر از مباحث مطرح شده راضی بوده اند که درخواست مشاوره داشته اند. در صفحات مجازی هم پیام ها و گفتگوها بازخورد خوبی را نشان می دهد و با نکته منفی بارزی تا کنون مواجه نشده ایم.
برای دیده شدن یک برنامه چه اتفاقی باید بیفتد؟
امروزه به دلیل تکثر ابزارهای اطلاع رسانی برای دیده شدن یک برنامه باید تبلیغات صورت بگیرد. در درجه اول تبلیغات سازمانی موثر است و چقدر خوب می شد که شبکه های مختلف این تعامل را می‌داشتند که در ساعات مناسب برنامه های شبکه های دیگر را هم تبلیغ کنند. در فضای مجازی هم باید فعالیت مناسبی صورت بگیرد هر چند آسیب های خودش را هم دارد همان طور که در گذشته رسانه های زرد داشتیم امروز رسانه های مجازی زرد داریم که می توانند یک ماجرا را تبدیل به یک آسیب کنند البته هر چند من همواره معتقدم که "شنونده باید عاقل باشد" که هست و همه ما خودمان انتخاب می کنیم که سراغ چه چیزی برویم و به چه کانالهایی اعتماد کنیم. قطعا همه ما بر اساس آگاهی و اعتماد به نفس و سبک زندگی مان انتخاب هایمان را انجام می دهیم.
یکی دیگر از باورهای من این است که در برنامه باید به مخاطب احترام گذاشته شود. چه به لحاظ تصویری که می بیند و المان هایی که در قاب تصویر وجود دارد. چه در سبک گفت و گو که خدای نکرده با لحن و نگاه از بالا با مخاطب برخورد نشود که دافعه ایجاد می کند و اعتماد به نفس مخاطب را پایین می آورد. احترام گذاشتن به مخاطب و تعامل با آنها در دیده شدن برنامه ها بسیار موثر است. البته این تعامل در خصوص برنامه های زنده بیشتر جواب می دهد اما هزار راه نرفته چون تولیدی است از این ویژگی مهم قدری محروم است.
آیا طبق یک دستورالعمل یا مجموعه ضوابط خطوط قرمز را برای شما به عنوان تهیه کننده برنامه های خانواده محور مشخص کرده اند؟ می خواهم بدانم یک برنامه تلویزیونی چقدر می تواند به سمت تابوهایی که وجود دارد برود و تا چه حد امکان پذیر نیست؟
خیر به صورت یک دستورالعمل و مجموعه ضوابطِ فهرست وار چیزی در اختیار ما قرار داده نمی شود. اما به معنی این نیست که رها شده باشد. قطعا وقتی من موضوعاتی را مطرح می کردم که در فضای امروز جامعه قدری تابو محسوب می شود، تذکراتی مبنی بر منع از پرداخت یا احتیاط در آن مواجه شده ام و اینها همه به صورت شفاهی در جلسات قبل از ساخت برنامه مطرح می شود. ضمن اینکه در ششمین دوره تولید این برنامه به حساسیت ها و ممیزیهای سازمان اشراف دارم و تا حد امکان مراعات کنم.
و در انتها ...؟
آنچه برای من مهم است توجه به تنوع برنامه هزار راه نرفته است. بخش های متنوعی که اضافه شده و در آینده هم بیشتر می شود. این بخش ها هر یک پیام جداگانه ای دارند. بعضا هم شنیده ام که برخی گفته اند چرا من به عنوان گفت و گو کننده کمتر دیده می شوم. دلیلش این است که بنظر من خود آن فرد و موضوعی که مطرح می کند مهم است نه گفت و گو کننده.
نکته بعدی این است که هزار راه نرفته مخاطبانش همه زنان و مردان هستند از همان دوره اول پخش آن در ساعت پیک شبکه قرار داشته تا همه بتوانند آن را دنبال کنند اما در دوره جدید به خاطر چیدمان سریال ها، برنامه نمی تواند در ساعت 22 پخش شود. اما از وقتی تکرار آن در ساعت 23:45 پخش می شود بسیار خوب است چون در پیام ها ی برنامه می خواندم که ای کاش زمان پخش آن در ساعتی بود که آقایان هم بتوانند آن را ببینند چون بسیار قابل استفاده است.